του Γιάννη Γαβρίλη

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ
Ἄ, πῶς κατάντησα: σκουπίδι τῶν θεῶν,
νά μή σημαίνω τίποτε στή γῆ μου·
οὔτε μιά φήμη μακρυνή κάποιου πού κάπου, κάποτε,
κάτι… καί τά καθάρματα πού μ’ ἔριξαν ἐδῶ
νά γελᾶνε μοχθηρά καί ἡ ἀρρώστια
νά μέ σκοτώνει κάθε μέρα πιό βαθιά!

Απόσπασμα ”Φιλοκτήτης” του Σοφοκλή-Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας

Η Τραγωδία του Σοφοκλή ”Φιλοκτήτης” αποτελούμενη από 1.471 στίχους, διδάχτηκε στα Μεγάλα Διονύσια το 409 π.Χ. και κέρδισε το πρώτο βραβείο.

Τόσο ο Αισχύλος, όσο και ο Ευριπίδης είχαν δώσει την δική τους εκδοχή αλλά τα έργα τους δεν διασώθηκαν.

Δεν γνωρίζουμε, ως εκ τούτου, πως οι δυο αυτοί ποιητές δίδαξαν την δική τους Τραγωδία για τον φερώνυμο ήρωα.

Επόμενο ήταν, λοιπόν, πολλοί αναλυτές-μελετητές, σε παγκόσμιο επίπεδο να ασχοληθούν και να αναλύσουν αυτή την Σοφόκλεια Τραγωδία, να αναφερθούν και να εντρυφήσουν στην γραφή του Σοφοκλή, να αναφερθούν στα αίτια που τον ώθησαν, στα γεράματα του, στα 87 του χρόνια,  να διδάξει την Τραγωδία του με αφορμή τον Φιλοκτήτειο μύθο που εντοπίζεται στα Ομηρικά έπη, σε έπη του Κύκλου (στα Κύπρια και την Ιλίου Πέρσιν) αλλά και στη λυρική ποίηση του Πίνδαρου.

Το να εντρυφήσει όμως ένας σύγχρονος θεατής του Θεάτρου, πόσο μάλλον της Αρχαίας Τραγωδίας θαυμαστής, στα βαθύτερα νοήματα, στα ψυχολογικά, ιδιοτελή ή ανιδιοτελή κίνητρα των ηρώων, στην πολιτική και πολιτιστική κατάσταση της εποχής του Σοφοκλή και αν η Τραγωδία ”Φιλοκτήτης” μπορεί να αναγνωστεί ως μια ”θεραπευτική διεργασία συστημικού τύπου”, θεωρώ ότι δεν τον απασχολεί.

Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να παρακολουθήσει μια παράσταση, εν έτει 2022, που να είναι καθαρή, κατανοητή, ευφάνταστη, ευρηματική, με ρέοντα και εύκολα κατανοητό λόγο (κάτι που αφορά στην καλή μετάφραση), χωρίς σκηνικές υπερβολές ή και υποκριτικές, τα όποια μηνύματα αποκαλύπτει η εξέλιξη της δράσης, όσο και της αντίδρασης της Τραγωδίας να είναι ευκόλως αντιληπτά, η εξέλιξη της να είναι γρήγορη, χωρίς αναίτιες προσθήκες ( εις το όνομα του κακώς εννοούμενου ”Νεοτερισμού” στο Θέατρο) και υπερβολικούς…θεατρινισμούς. Εξ άλλου, τόσες φορές έχει αναφερθεί ότι η παράσταση μιας Αρχαίας Τραγωδίας, μα και Κωμωδίας που παριστάνεται με απλό (και όχι απλοϊκό) τρόπο, με κατανόηση και βαθιά μελέτη του ίδιου του έργου και του συγγραφέα του, χωρίς, επαναλαμβάνω περιττές παρεμβάσεις είναι αυτά που θα την αναδείξουν, θα ικανοποιήσουν τους θεατές της, γιατί όχι και θα τον συγκινήσουν, από την άλλη, γιατί όχι… θα τον κάνουν να γελάσει (ή έστω να χαμογελάσει), θα του προσφέρουν την ποιότητα, την αλήθεια, την απαιτούμενη προσήλωση, χωρίς να τον κάνουν να βαρεθεί, να κουραστεί, να παραμείνει αμέτοχός κατά την διάρκεια της και να φεύγει με την λήξη της χωρίς να έχει κερδίσει, αντιληφτεί τι είδε και να αναρωτιέται τι ήταν αυτό που είδε (και πλήρωσε  για να το δει, μη ξεχνάμε και αυτόν το σημαντικό παράγοντα).

Υπάρχουν τέτοιας εμβέλειας παραστάσεις στις μέρες μας που όλα λίγο ή πολύ ανατρέπονται, ευτελίζονται, υποβαθμίζονται;

Ασφαλώς και υπάρχουν. Ας μην είμαστε μηδενιστές.

Φωτεινότατο παράδειγμα η παράσταση που παρακολουθήσαμε στο Θέατρο Βράχων, η παράσταση που μας … καθήλωσε. ”Φιλοκτήτης” του Σοφοκλή σε παραγωγή των Θεατρικών Δρώμενων ”ΙΑΣΜΟΣ” και που θα περιοδεύσει σε επιλεγμένα Θέατρα ανα την Ελλάδα.

Όλα όσα πιο πάνω ανέφερα υπήρχαν ζωντανώτατα και πραγματικά σε αυτήν την παράσταση!

Που σκηνοθετήθηκε με έμπνευση από την Μαρλέν Καμίνσκι. Όπου η σκηνοθέτις, ήταν φανερό, αφέθηκε στην γοητευτική, ανατρεπτική, σκληρή αλήθεια του ίδιου του έργου. Το ίδιο το Σοφόκλειο ποιητικό κείμενο την κατεύθυνε και η Καμίνσκι το ακολούθησε πιστά, χωρίς την επιδίωξη (ή την έπαρση άλλων σκηνοθετών;) να αλλάξει το παραμικρό ή να δημιουργήσει έναν δικό της κόσμο ή να επιβάλλει  στην παράσταση, αχρείαστους νεοτερισμούς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν τοποθέτησε την Τραγωδία (σκηνοθετικά, πάντα) εντός των πλαισίων που καθορίζονται πλέον,  από το σύγχρονο Θέατρο. Και με συνέπεια δίδαξε στους ηθοποιούς της. Αυτό που γνωρίζει καλά και διδάσκει. Την υπόκριση του ηθοποιού μέσω της σωματικότητας (σωματικός ηθοποιός) και την άμεση σχέση της με την φωνή, την φαντασία και την ενέργεια.

Στην παράσταση που παρακολουθήσαμε όλα αυτά παρουσιάστηκαν σε έντονο βαθμό, χωρίς όμως καμία υπερβολή, χωρίς καμία υπέρβαση, με την γνώση από μεριάς των ηθοποιών και ασφαλώς την σωστή σκηνοθετική καθοδήγηση να μας οδηγούν σε μια προσήλωση.. και όπως χαρακτηριστικά είπε ένας άλλης εθνικότητας θεατής και είναι χαρακτηριστικό, (γι΄ αυτό και το αναφέρω)… ” Δεν κοίταξα ούτε μια στιγμή τον ουρανό, τ΄ αστέρια, ή τους συν-θεατές μου. Με παρέσυρε η παράσταση, την παρακολούθησα με ενδιαφέρον, κατάλαβα τα πάντα και ας μην γνωρίζω την ελληνική γλώσσα”.

ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ (προς τον Νεοπτόλεμο)

Στή μνήμη τοῦ πατέρα σου, παιδί μου,
στήν ἀγκαλιά τῆς μάνας σου, σ’ ὅποιον σέ περιμένει,
σ’ ἐξορκίζω, σέ ἱκετεύω, δές, προσπέφτω,
μή μέ ἀφήνεις σ’ αὐτή τήν ἐρημιά.
Ἄκουσες, εἶδες· μ’ ἔκαναν φωλιά οἱ συμφορές.
Πέτα με κάπου, σάν σκουπίδι! Ξέρω, ξέρω,
εἶναι κόπος, εἶμαι φόρτωμα, μπελάς.
Λυπήσου με ὅμως! Οἱ γενναῖοι πολεμοῦν τίς ἀδικίες
καί προσπαθοῦν τή δόξα. Ἄν μέ ἀφήσεις,
παίρνεις τό κρίμα στό λαιμό σου.

Απόσπασμα. Μετάφραση: Γιώργος Μπλάνας

Οι ερμηνείες των ηθοποιών

Αρχής γενομένης από τον Χορό που σε αυτήν την Τραγωδία είναι σημαντικός και λειτουργεί ως αναστοχαστική ομάδα. Οι ηθοποιοί (Παντελής Αρουσαλίδης, Μάρκος Γέττος, Αλέξανδρος Φιλιππόπουλος,  Τάσος Θεοφιλάτος,  Βαγγέλης Κρανιώτης, και Βαγγέλης Μάγειρος), λειτούργησαν  με προσήλωση, με ενέργεια και κυρίως εντός της απαιτούμενης συνολικότητας που  επιβάλλεται να έχει ο Χορός, ως κυρίαρχο στοιχείο μιας Τραγωδίας ή και Αρχαίας Κωμωδίας. Ενδιαφέρουσα η απόδοση του στα χορικά (θα μπορούσαν να είχαν εκτεθεί οι ηθοποιοί αν η εκφορά του λόγου δεν ήταν η πρέπουσα και πολυδουλεμένη) όπου άδουν χωρίς την συνοδεία μουσικής, με την μελωδικότητα να απορρέει μόνο από τις φωνές τους. Με την κίνηση τους, να ακολουθεί, να περιγράφει, να εντείνει την στάση τους, απέναντι και στους δύο ήρωες (Φιλοκτήτη- Νεοπτόλεμο) καθώς ακολουθούν τον Νεοπτόλεμο στις όποιες αποφάσεις του (εξάλλου ο Χορός είναι οι ναύτες του) ενώ παράλληλα συμπονά και τον Φιλοκτήτη για τα δεινά του, απαγγέλλοντας κάποια στιγμή …  

”οὔτε ἄκουσα, οὔτε εἶδα
θνητό νά χτυπηθεῖ τόσο σκληρά ἀπό τή μοίρα,
ὅσο αὐτός ὁ δίκαιος, πού χόρτασε ἀδικία,
χωρίς κάν νά σκεφτεῖ νά κάνει σέ ἄνθρωπο κακό”.

* Ο Τάσος Νούσιας ως Φιλοκτήτης ”έσυρε” με πειστικότητα τον άθλιο εαυτό του ήρωα, ίδιο με το τραυματισμένο από δάγκωμα φιδιού πόδι του, να περιφέρει με αριστοτεχνικό θεατρικό τρόπο, τα δεινά του, που τα εξιστορεί, ως Φιλοκτήτης με την βροντώδη  μεν, φωνή του αλλά και με μια έκδηλη εσωτερικότητα που εξωτερικεύεται όσο κορυφώνεται η δράση και γίνεται θρήνος για την κατάντια του, μίσος αφόρητο για τους συμπολεμιστές του που τον παράτησαν στο ξερονήσι της Λήμνου, μην αντέχοντας τον έντονο χαρακτήρα του, τις φωνές του από τους πόνους και την δυσοσμία της πληγής που του άνοιξε το δάγκωμα ενός υδρόβιου φιδιού στο παρακείμενο νησί της Χρύσης, όπου σταμάτησαν για να προσφέρουν θυσία. Ο Τάσος Νούσιας κατέθεσε, για άλλη μια φορά, το μέγεθος , την επάρκεια του,  το υποκριτικό του ταλέντο, την στόφα του, την επίπονη δουλειά αλλά και την βαθειά μελέτη της Τραγωδίας, για να μπορέσει να ”ζωντανέψει” έναν τόσο απαιτητικό ρόλο όπως αυτός του Φιλοκτήτη.

* Είναι μια πολύ εξαιρετική ηθοποιός η Μαρία Πρωτόπαππα. Δεν μπορώ να πω, πως δεν μας ξένισε η επιλογή της Μαρλέν Καμίνσκι να ερμηνεύσει γυναίκα τον πολυμήχανο αλλά  σκληρό και καχύποπτοo, εκτελεστή των εντολών των προϊσταμένων του Ατρειδών (Αγαμέμνωνας-Μενέλαος) να εξαπατήσει τον Φιλοκτήτη, και να τον μεταφέρει στην Τροία, γιατί ύστερα από δέκα χρόνια πολιορκίας, αποτέλεσμα υπέρ των Ελλήνων δεν υπάρχει, και η μόνη λύση (κατά τον μάντη ΄Ελενο) είναι να μεταφέρουν έστω και με δόλο τον Φιλοκτήτη στη Τροία που κατέχει το τόξο και τα βέλη του Ηρακλή, τα οποία του χάρισε ο ίδιος ο ήρωας όταν ο Φιλοκτήτης τον έσωσε και αυτά θα δώσουν την επιθυμητή νίκη.

Η κ. Πρωτόπαππα έκανε έναν υποκριτικό άθλο, προσπαθώντας να ερμηνεύσει, να αποδώσει τον Οδυσσέα μέσα όμως από την γυναικεία της φύση που δεν ήταν δυνατόν να αποποιηθεί.  Ίσως με την επιλογή της αυτή, η Μαρλέν Καμινσκι, θέλησε να περιγράψει και την θυλική πλευρά του άντρα, ίσως δε και την ζοφερή πραγματικότητα που επικρατεί ενάντια στις γυναίκες του 2022. Το τελικό αποτέλεσμα δεν την δικαίωσε, παρ΄ όλη την καλή ερμηνεία της κ. Πρωτόπαππα.

* Ο Γιώργος Αμούτζας, ο νέος ακόμη αυτός ηθοποιός ήταν μια ευχάριστη έκπληξη. Η υπόκριση του ως Νεοπτόλεμος ήταν συγκροτημένη, φανερά πολυδουλεμένη και με αξιοσημείωτη πειθώ μετέφερε επί σκηνής τον μεταστρεφόμενο σταδιακά Νεοπτόλεμο που από υποχείριο του Οδυσσέα και κύριο εκτελεστή της διαταγής της μεταφοράς έστω και με την βία του Φιλοκτήτη στην Τροία, επηρεασμένος από τα δεινά αλλά και τις άδικες αιτίες που τον εξόρισαν στο ξερονήσι όσο και από τον ορθό λόγο του Φιλοκτήτη, μεταβάλλεται σε υπερασπιστή του, αποδοκιμάσει τον Οδυσσέα, τον οικτίρει και ενώ αρχικά με δόλιο τρόπο είχε αποσπάσει από τον Φιλοκτήτη τα ”ζωτικά” του βέλη και το Ηράκλειο τόξο του τα επιστρέφει.

Θα θέλαμε να δούμε και τον Ηρακλή , τον ”από μηχανής Θεό” επί σκηνής (απουσίασε αισθητά και δεν μας άρκεσε που τα λυτρωτικά του λόγια ακούγονταν ηχογραφημένα με την φωνή του Τάσου Νούσια) να δίνει την τελική λύση, πείθοντας τον  Φιλοκτήτη να πάει στην Τροία και εκεί να θεραπεύσει ψυχή και σώμα και να αναδειχθεί ένας από τους πορθητές της Τροίας και με τις παραινέσεις του προς τον Νεοπτόλεμο, απαγγέλλοντας πως…

οὔτε ἐσύ, χωρίς αὐτόν, διαθέτεις
τήν ἀπαιτούμενην ἰσχύ γιά νά ἐκπορθήσεις
τήν ἐπικράτεια τῆς Τροίας, οὔτε αὐτός, χωρίς ἐσένα.
Ὁ ἕνας τόν ἄλλο νά φυλᾶτε, σάν λιοντάρια
πού βγαίνουνε μαζί νά κυνηγήσουν.

Ιδιαίτερα ευρηματικό το σκηνικό-βάθρο του Γιώργου Γεωργίου που αναπαριστά και το καράβι της άφιξης στην Λήμνο των Νεοπτόλεμου, των ναυτών του και του Οδυσσέα και την σπηλιά που κατοικεί ο Φιλοκτήτης, αλλά (το πιο εμπνευσμένο) αναδύεται από μέσα του, το Ηράκλειο τόξο που από παρακαταθήκη κατέχει ο Φιλοκτήτης, αυτό που είναι και ουσιαστικά, όσο και μεταφορικά η ”λύση”, η απαλλαγή, η αποτροπή περαιτέρω δεινών και θα ”εκτοξεύσει” τα βέλη της επιδιωκόμενης νίκης των Ελλήνων κατά της Τροίας.

* Θα ήταν παράληψη να μην αναφερθούμε ιδιαίτερα, στην ποιητική μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα  που προσέφερε στην παράσταση την αίγλη και την καθαρότητα του Σοφόκλειου λόγου, μέσω της προσεκτικής και καθάριας μετάφρασης του, στην σωστή και αντιληπτή καθομιλουμένη.

Αξιοπρόσεκτη η πρωτότυπη μουσική των χορικών και η διδασκαλία του χορού της Ευαγγελίας Βελλή-Κοσμά…

…καθώς και η επίσης πρωτότυπη μουσική σύνθεση της παράστασης του Constantine Skourlis…

… όπως και τα κοστούμια που σχεδιάστηκαν από τον   Γιάννη Μετσικώφ.

Τους φωτισμούς της παράστασης επιμελήθηκε  η Αλίκη Δανέζη-Knutsen.

Η υπόθεση της Τραγωδίας

Ο Φιλοκτήτης, στην Ιλιάδα,  αναφέρεται να έχει εκστρατεύσει μαζί με τους Έλληνες στην Τροία, με επτά πλοία. Όμως δεν έφτασε ποτέ εκεί, καθώς τον δάγκωσε ένα ιερό υδρόβιο φίδι, στο νησί Χρύσα, πριν φτάσουν στην Τροία. Οι Ατρείδες (Αγαμέμνων και Μενέλαος) εξόρισαν τον Φιλοκτήτη στη Λήμνο, γιατί δεν άντεχαν τη δυσοσμία της πληγής του και τις φωνές του από τους πόνους, που διατάρασσαν όλο το στρατόπεδο. Ζει, εδώ και δέκα χρόνια, σε μια σπηλιά ολομόναχος, άρρωστος, με μόνο εφόδιο τα περίφημα τόξα του Ηρακλή, τα οποία του χάρισε ο ίδιος ο ήρωας όταν ο Φιλοκτήτης τον έσωσε.

Εκεί  φτάνει ο Οδυσσέας και ο Νεοπτόλεμος, από την Τροία προερχόμενοι, (και ενώ έχουν περάσει δέκα χρόνια Τρωικού Πολέμου και η έκβαση του είναι αβέβαιη) για να πείσει ο Νεοπτόλεμος τον Φιλοκτήτη να τους ακολουθήσει στην Τροία, μια και ο χρησμός του μάντη Έλενου λέει πως οι Έλληνες θα κερδίσουν τον πόλεμο μόνο με τα ανίκητα βέλη του Ηρακλή τα οποία κατέχει ο Φιλοκτήτης. Ο Οδυσσέας δίνει οδηγίες στον Νεοπτόλεμο για το πώς θα ξεγελάσει τον Φιλοκτήτη και θα τον πάρει μαζί του στην Τροία. Ο Φιλοκτήτης δεν πρέπει να δει τον Οδυσσέα καθόλου, το έργο του δόλου καλείται να το φέρει σε πέρας μόνος του ο Νεοπτόλεμος που, όπως του λέει ο Οδυσσέας, είναι καινούργιος στον πόλεμο και άρα είναι εύκολο να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Φιλοκτήτη. Ο Οδυσσέας προτρέπει τον Νεοπτόλεμο να θυσιάσει για μια φορά τη συνείδηση του και να ξεγελάσει τον Φιλοκτήτη, λέγοντας του πως κι αυτός εξαπατήθηκε από τον Οδυσσέα, που κατακράτησε τα όπλα του πατέρα του, Αχιλλέα και γι ΄αυτό θύμωσε και έφυγε από την Τροία για να γυρίσει στην Σκύρο. Ο Νεοπτόλεμος αρνείται στην αρχή να μετάσχει στην απάτη, αλλά πείθεται, όταν του μιλά για τη δόξα που θα αποκτήσει όταν θα εκπορθήσει την Τροία με τα βέλη του Φιλοκτήτη. Ως από μηχανής θεός εμφανίζεται ο Ηρακλής, ο οποίος  πείθει τον Φιλοκτήτη, να πάει στην Τροία και να φέρει τη νίκη στους Αχαιούς.

Πρόγραμμα περιοδείας

• Πέμπτη 7 Ιουλίου Πετρούπολη – Θέατρο Πέτρας
• Παρασκευή 8 και 9 Ιουλίου Πειραιάς – Βεάκειο Θέατρο
• Τρίτη 12 Ιουλίου Ηράκλειο -Θέατρο Ν. Καζαντζάκης
• Τετάρτη 13 Ιουλίου Ηράκλειο -Θέατρο Ν. Καζαντζάκης
• Πέμπτη 14 Ιουλίου Χανιά – Θέατρο Ανατολικής Τάφρου
• Παρασκευή 15 Ιουλίου Χανιά – Θέατρο Ανατολικής Τάφρου
• Σάββατο 16 Ιουλίου Ρέθυμνο – Θέατρο Ερωφίλη (Φορτέτσα)
• Τέταρτη 20 Ιουλίου Πάτρα
• Πέμπτη 21 Ιουλίου Πάτρα
• Παρασκευή 22 Ιουλίου 32ο Φεστιβάλ Αρχαίας Ήλιδας
• Σάββατο 23 Ιουλίου Πρέβεζα – Δημοτικό Κηποθέατρο Γ. Ρίτσος
• Κυριακή 24 Ιουλίου Ιωάννινα – Θέατρο Ε.Η.Μ.(Φρόντζου)
• Δευτέρα 25 Ιουλίου Ιωάννινα – Θέατρο Ε.Η.Μ.(Φρόντζου)
• Τρίτη 26 Ιουλίου Λάρισα – Κηποθέατρο Αλκαζάρ
• Πέμπτη 28 Ιουλίου Θέατρο Νέας Ιωνίας Βόλου
• Παρασκευή 29 Ιουλίου 51ο Φεστιβάλ Ολύμπου – Αρχαίο Θέατρο Δίον
• Παρασκευή 5 Αυγούστου Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων – Καβάλα 21:30
• Σάββατο 6 Αυγούστου Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων – Καβάλα21:30
• Κυριακή 7 Αυγούστου Αμφιθέατρο Σίβηρης – Κασσάνδρα, Χαλκιδική 21:30