Η Ιστορία μιας μεταμόρφωσης: Από το σκοτάδι στο φως, (Δια χειρός Γιάννη Χουβαρδά) στο Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου

του Γιάννη Γαβρίλη

Μια θεατρική παράσταση μπορεί να ‘’στηθεί’’ ως μια προβολή των σκέψεων, της στάσης ζωής, ή να γίνει η έκφραση των αναζητήσεων που αφορούν στο παρελθόν, στο παρόν και κατά κάποιόν τρόπο, στο αβέβαιο μέλλον του δημιουργού, δημιουργών της;

Το Θέατρο μπορεί να μετατραπεί σε μια ατραπό ( ένα δύσκολο μονοπάτι, δηλαδή), που για καθαρά προσωπικούς λόγους, ακολουθείτε με επιμονή (ίσως και εμμονή),από τους ανθρώπους του, στη προσπάθεια τους να εκφράσουν εσωτερικές πνευματικές διεργασίες  (ίσως και ανασφάλειες) ή ακόμη και προσωπικές φοβίες;

Η θεατρική σκηνή, είναι ο χώρος, ο τόπος που προσφέρεται για να επιδειχθεί η ‘’κατά το δοκούν’’ όποια μετάφραση, απόδοση, διασκευή, ενός παλαιότερου θεατρικού κειμένου – έργου και να το οικειοποιείται ο θεατρικός συγγραφέας ή ο σκηνοθέτης, ως προσωπικό έργο (αναφέρεται και ο όρος ‘’εμπνευσμένο από…’’) ή να αναφέρεται ως ‘’ανανεωτική ματιά’’, καθώς το παρωχημένο(;) πλέον έργο, θέλει τον νεωτεριστή, καινοτόμο, ανανεωτή του!

Ασφαλώς και υπάρχει η ελευθερία του λόγου ή της γραφής. Ασφαλώς και δεν είναι καταδικαστέα η ανανέωση.

Αρκεί να υπάρχει σύνεση, γνώση, μελέτη, εμπειρία ετών και κυρίως να επικρατεί η ταπεινότητα απέναντι σε αυτά που αναφέρονται και έχουν χαρακτηριστεί ως κλασσικά έργα.

Κάποιές σκέψεις που μας δημιουργήθηκαν καθώς παρακολουθούσαμε στο Θέατρο της Αρχαίας Επιδαύρου, τον ‘’Οιδίποδα’’ του Γιάννη Χουβαρδά.

Και θα μου πείτε… Γιατί του Γιάννη Χουβαρδά; Οι δυο Τραγωδίες (Οιδίπους Τυραννός – Οιδίπους επί Κολωνώ) είναι οι κορυφαίες του Σοφοκλή. (Οιδίπους= οίδημα /πρήξιμο + πους /πόδι). 

Ξεκαθαρίζω. Ο πολυετούς εμπειρίας σκηνοθέτης, πήρε την απόφαση να ασχοληθεί με τις δυο αυτές Τραγωδίες, τώρα. Στα 75 του χρόνια και τώρα μετά από 50 χρόνια συνεχούς ενασχόλησης με το Θέατρο.

Τι έκανε λοιπόν. Πήρε τις δυο Σοφόκλειες Τραγωδίες, τις συνέζευξε, μεταφράζοντας τες, (αφού πρώτα διάβασε κάποιές αδόκιμές, λέει, μεταφράσεις), πέρασε, συγγραφικά αναμεσά τους και κάποια λιγόλογα δικά του κείμενα (με ντροπαλότητα έχει πει), και να ο… και αυτοβιογραφικά, ‘’Οιδίποδας’’ δια χειρός – διασκευή Γιάννη Χουβαρδά, επί της ορχήστρας του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου. Και με έντονη θρησκευτικότητα (όπως εκείνος θεωρεί, ότι  είναι θρησκευτικού περιεχομένου Τραγωδίες).

Το αποτέλεσμα ήταν μια δίωρη παράσταση, όπου ξεκινώντας από το τέλος και της μυστηριακής, μυστικιστικής, ως και εξαύλωσης αναχώρησης  του Οιδίποδα, με τον χαρακτηριστικό ήχο ενός επί ορχήστρας εκκλησιαστικού οργάνου, μεσώ του οποίου αποδίδονταν οι  θρησκευτικού πρότυπου και ψαλτικών χαρακτηριστικών, μουσικές συνθέσεις του Άγγελου Τριανταφύλλου, μετέφερε, φανερά επηρεασμένος από όσα έχουν σχετικά  γραφτεί, όσα έχουν ως διατριβές διατυπωθεί από κορυφαίους μελετητές σχετικά με τις Σοφόκλειές συγκεκριμένες Τραγωδίες, τις έκανε ένα ενιαίο έργο , ‘’περνώντας’’ την μια μέσα στην άλλη. Με τη τεχνική της αναδρομής, επιστρέφει στο παρελθόν, έρχεται στο παρόν και τούμπαλιν. Το εξηγεί δε ως την ξεκάθαρη διαδρομή ενός ανθρώπου. Ξεκινάει από το τέλος του Οιδίποδα, που τον παρουσιάζει σε κωματώδη κατάσταση, φτάνει την αφήγηση – δράση μέχρι ενός σημείου, επιστρέφει δραματουργικά, σκηνοθετικά και υποκριτικά μέσω των ηθοποιών του, στον ‘’Οιδίποδα Τύραννο’’ (τον ερμηνεύει με προσήλωση ο Νίκος Καραθάνος), καθώς τον τοποθετεί να εξαφανίζεται σε ένα κουβούκλιο, χωλαίνοντας πάντα, στο πίσω μέρος της ορχήστρας που ονομάζεται ‘’το Σπίτι’’ ως παραφθορά ‘’του Οίκου’’, να εμφανίζεται και πάλι, τώρα ως Τύραννος, για να μεταμορφωθεί στην πορεία της παράστασης στον επί Κολωνώ Οιδίποδα. Με το αναπάντητο ερώτημα που όμως σε αυτό κρύβεται και η απάντηση… ‘’ποιος είμαι. Γιατί εγώ, γιατί σε εμένα;. Και έτσι ‘’κυλάει’’ όλη η παράσταση, σε έναν σκηνικό χώρο (Σκηνικά Ευά Μανιδάκη) που προσομοιάζει με νεκροταφείο, μνήματα γεμάτη η ορχήστρα, που και αυτά στην εξέλιξη λειτουργούν μεταβατικά όπως και το Σπίτι. Σε ένα από αυτά θα καταλήξει ο γέρος Οιδίπους, για να ‘’ανασυγκροτηθεί’’ ως Οιδίπους Τύραννος. **Αντιδιαστελλόμενα με την σκηνική ατμόσφαιρα, τα σκηνικά αντικείμενα που τοποθετούνται τελετουργικά πριν την αρχή της παράστασης από τους ίδιους τους ηθοποιούς, όπως λευκές βελέντζες, φαναράκια, μεταλλικά ποτήρια, πιάτα… αλλά τα πλέον χαρακτηριστικά; Η τροχήλατη κουζίνα που θα δούμε τον Κρέοντα να μαγειρεύει και να μοιράζει και φαγητό (υπαινιγμός για τον αυταρχικό, αλαζόνα, υπερβατικό εξουσιαστή, που όλα τα ‘’μαγειρεύει’ επιθυμώντας να επιβληθεί για να κατακρημνιστεί στο τέλος;). Όπως επίσης. Το λάστιχο νερού που με αυτό ποτίζεται ένα παρτέρι (όλα λειτουργούν υπαινικτικά, αλλά να γίνονται και κατανοητά όσα είχε στο μυαλό του ο σκηνοθέτης), για να γίνει εν συνεχεία η ‘’βάπτιση’’ (εντός μιας μπανιέρας που βρίσκεται μεταξύ των μνημάτων ή όταν ο βοσκός πλένει τα πόδια του Οιδίποδα) μέσω αυτού (χριστιανικός υπαινιγμός), ως αναστροφή του επί Κολωνού σε Τύραννο, Οιδίποδα.

Καθώς ο Χορός (των Γερόντων στον Τύραννο, κεντρικό στοιχείο της Τραγωδίας, στον ‘’επί Κολωνώ’’, γέροντες δημότες του Κολωνού που συμμετέχουν ενεργά στην εξέλιξη του έργου) είναι διαφορετικός υποκριτικά και λειτουργικά, ως ιδιότυπο ‘’γραφείο τελετών’’(;) (Γιάννης Κότσιφάς, Θεόβη Στύλλου, Έκτορας Λυγίζος, Πολυξένη Παπακωνσταντίνου, Άγγελος Τρανταφύλλου). Στον Οιδίποδα που είδαμε, οι κεντρικοί  ηθοποιοί  δεν έχουν αποκλειστικά έναν ρόλο. Μοιράζονται σε διπλούς  ρόλους. Και εξηγώ. Ο εξαιρετικός Ορέστης Χαλκιάς (εντυπωσίασε) ερμηνεύει και την Αντιγόνη και τον Τειρεσία. (Από τις σημαντικότερες σκηνές του έργου η έντονα αποκαλυπτική, καθοριστική  συνομιλία – αποκάλυψη, του Τειρεσία- Ορέστη Χαλκιά, με τον Οιδίποδα – Νίκο Καραθάνο. Υποκριτικά υπερβατική). Ενώ ο Κωνσταντίνος Μπιμπής τον Άγγελο και τον Πολυνείκη. Η ρωμαλέα Στεφανία Γουλιώτη είναι και Ιοκάστη και Θησέας(;). Η Πηνελόπη Τσιλίκα ως Ισμήνη και Εξάγγελoς. Μόνο η πάντα εξαιρετική Καρυοφυλλιά Καραμπέτη σε ένα ρόλο. Ερμηνεύει  δυναμικά τον Κρέοντα. (Εκπληκτικής υποκριτικής έντασης η συνομιλία – καυγάς του Κρέοντα με τον Οιδίποδα… ΚΡΕΩΝ: …Προδότη εσύ μ’ αποκαλείς. Τέτοιες μομφές εγώ δεν τις σηκώνω. ΟΙΔΙΠΟΥΣ… Τι θράσος και τι ύφος απ’ τον δολοφόνο μου…).  Και ο έμπειρος Νίκος Χατζόπουλος που υποδύεται τον Αρχαιοφύλακα, χαρακτήρα δημιούργημα του κ. Χουβαρδά, ο οποίος ωσάν διαιτητής παρακολουθεί τα τεκταινόμενα και παρεμβαίνει όταν το πράγμα πάει να ξεφεύγει, με την σφυρίχτρα του επαναφέρει την τάξη. ‘’ «θα παρέμβω πάραυτα αν χρειαστεί. Γιατί πώς να το κάνουμε, ζητούν και οι νεκροί τιμές και έναν κάποιον σεβασμό», αλλά και τον βοσκό που τον διέσωσε ως βρέφος, χαρίζοντας του (πόσο ειρωνικό) τη  τραγική ζωή του. Όσο για την εξήγηση που προβάλει ο Γιάννης Χουβαρδας είναι ότι ‘’ όλοι μπορεί να είμαστε όλοι’’.

Οι ηθοποιοί ενδύθηκαν τα κοστούμια ποικίλων χρωμάτων και διαφορετικού σχεδιασμού της Ιωάννας Τσάμη, κινήθηκαν εξαιρετικά με την διδασκαλία της Ερμίνα Γκόρο, υπό τους υποβλητικούς φωτισμούς του Νίκου Βλασσόπουλου, όσο για τον ηχητικό σχεδιασμό θα επαινέσουμε τον Ηλία Φλάμμο. Βοηθοί σκηνοθέτη: Δέσποινα Λάρδη, Ηλιάνα Καλαδάμη, Ναυσικά Κίρκη. Βοηθοί σκηνογραφου: Άννα Μπίζα, Αγγελίνα Παπαχρήστου, Βοηθοί ενδυματολόγου: Δήμητρα Σταυρίδου, Μαρία Αλεξάνδρου.

Μια ενδιαφέρουσα παράσταση σε συμπαραγωγή του Φεστιβάλ Αθηνών – Επιδαύρου και της εταιρίας ‘’Λυκόφως’’ – Γιώργος Λυκιαρδόπουλος. Διεύθυνση παραγωγής: Κατερίνα Μπερδέκα (Λυκόφως), Νικόλ Μουζάκη (Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου).

** Όπως αναφέρουν οι ερευνητές – αναλυτές του έργου του Σοφοκλή, οι δυο Τραγωδίες με θέμα, (εμπνευσμένο από τους μυθολογικό  κύκλο των Λαβδακιδών), τον Οιδίποδα, γράφτηκαν με απόσταση μεταξύ του τουλάχιστον τριών δεκαετιών.

Η Τραγωδία ‘’Οιδίπους επί Κολωνω’’, διδάχτηκε το 401 π.Χ. ( αν και αυτό δεν είναι επιβεβαιωμένο), από τον συνονόματο  εγγόνο του. Η χρονολογία είναι μη επιβεβαιωμένη,  (από άλλους ερευνητές, αναφέρεται η χρονολογία 405-406 π.Χ.), αν και ενδείξεις συνηγορούν υπέρ του γεγονότος ότι ίσως γράφτηκε από τον Σοφοκλή, κατά τον τελευταίο χρόνο της ζωής του.

Αναφέρεται  δραματουργικά στο τελευταίο στάδιο της περιπλάνησης του Οιδίποδα, που αυτοτυφλωμένος αυτοεξόριστος και γέρος, πορευόμενος πλέον και μετά τα όσα μιαρά έχει διαπράξει, προς τον Άδη, καταφεύγει, υποβασταζόμενος από την κόρη (και αδελφή του) Αντιγόνη, και την Ισμήνη, στην Αθήνα και στον Δήμο του Ιππίου Κολωνού και στον Ιερό τόπο των Ευμενίδων. Εκεί, εκλιπαρεί την προστασία του από τον Βασιλιά Θησέα, καθώς ο Κρέοντας (αδελφός της Ιοκάστης και θείος του) και ο γιος του Πολυνείκης (τον οποίο καταριέται και αποπέμπει), επιχειρούν να τον πάρουν πίσω στη Θήβα, την οποία και απολαμβάνει. Ο Θησέας δε, καταφέρνει και ξαναφέρνει στον Οιδίποδα τις δυο κόρες του, που τις είχε απαγάγει ο Κρέοντας. Έτσι, εξαγνισμένος πλέον, προαναγγέλλει ότι ο γαλήνιος, λυτρωτικός και θαυματουργός θάνατος του ( η γη της Αττικής θα τον ‘’ρουφήξει’’ στα σπλάχνα της) θα  ευεργετήσει την Αθήνα.

Η τραγωδία ‘’Οιδίπους Τύραννος’’ δεν έχει χρονολογηθεί επακριβώς. Εικάζεται ότι διδάχτηκε το 428 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια.

Η υπόθεση

Ο Λάιος, βασιλιάς της Θήβας, είχε πάρει χρησμό πως το παιδί που θα γεννούσε με την Ιοκάστη, (ή Επικάστη),  θα σκότωνε τον πατέρα του και θα παντρευόταν τη μητέρα του. Έτσι, όταν ο γιος τους γεννήθηκε, τρύπησαν τα πόδια του (εξ ου και Οιδίπους)  και τον άφησαν έκθετο στον   Κιθαιρώνα. Κάποιος βοσκός βρήκε το βρέφος, το έσωσε και το έδωσε σε άλλο βοσκό, που το παρέδωσε στον αφέντη του, τον βασιλιά της Κορίνθου, Πόλυβο και στην γυναίκα του Μερόπη ( ή Περίβοια). Αυτοί το μεγάλωσε σαν παιδί τους. Όταν ο Οιδίπους μεγάλωσε, αμφιβάλλοντας για την καταγωγή του, πήγε στο μαντείο των Δελφών, όπου πληροφορήθηκε πως υπήρχε χρησμός σύμφωνα με τον οποίο έμελλε να σκοτώσει τον πατέρα του και να παντρευτεί τη μητέρα του. Θέλοντας να αποφύγει την πραγματοποίηση του φοβερού αυτού χρησμού, δεν επέστρεψε στην Κόρινθο και σ’ εκείνους που θεωρούσε γονείς του.

Στον δρόμο του όμως συνάντησε και αμυνόμενος σκότωσε τον Λάιο και την φρουρά του, αγνοώντας πως είναι πατέρας του. Όταν έφτασε στην Θήβα, έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας ( ‘’ Τι είναι αυτό που ενώ έχει μια φωνή, περπατά στην αρχή στα τέσσερα, μετά στα δύο και τέλος στα τρία (τί ἐστιν ὃ μίαν ἔχον φωνὴν τετράπουν καὶ δίπουν καὶ τρίπουν γίνεται; Απολλόδωρος, 3.53.2-3.53.3).  και κέρδισε τη βασιλεία της πόλεως, παίρνοντας την Ιοκάστη, γυναίκα του και αποκτώντας μαζί της τέσσερα παιδιά. Την Θήβα έπληξε όμως φοβερός λοιμός, υπεύθυνος για τον οποίο είναι ο δολοφόνος του Λαΐου. Ο Οιδίπους αναλαμβάνει να τον βρει και να σώσει την πόλη. Στην πορεία αναζήτησης του δολοφόνου, ανακαλύπτει πως είναι ο ίδιος. Όχι μόνο είναι ο φονέας του προηγούμενου βασιλιά της Θήβας, αλλά και δολοφόνος του πατέρα του και σύζυγος της μητέρας του. Ύστερα από την αποκάλυψη της τραγικής αλήθειας, η Ιοκάστη απαγχονίζεται και ο Οιδίπους αυτοτυφλώνεται και αυτοεξορίζεται.

Σταθμοί Περιοδείας

31 Ιουλίου: Λάρισα – Κηποθέατρο Αλκαζάρ

1 Αυγούστου: Βόλος – Ανοιχτό Δημοτικό Θέατρο Ν. Ιωνίας

4 Αυγούστου: Καλαμάτα – Ανοιχτό Θέατρο Καλαμάτας

5 Αυγούστου: Ολυμπία – Θέατρο Φλόκα

1 και 2 Σεπτεμβρίου: Παπάγου – Κηποθέατρο Παπάγου

4 και 5 Σεπτεμβρίου: Θεσσαλονίκη – Θέατρο Δάσους

8 Σεπτεμβρίου: Πετρούπολη – Θέατρο Πέτρας

13 Σεπτεμβρίου: Ωδείο Ηρώδου Αττικού

17 Σεπτεμβρίου: Βύρωνας – Θέατρο Βράχων