του Γιάννη Γαβρίλη

Όχι πως δεν το ξέραμε. Το ξέραμε τι θα δούμε.

Στις 19 και 20 Ιουλίου ανέβηκε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και στα πλαίσια περιοδείας της παράγωγης αυτής  του Κ.Θ.Β.Ε. και στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου η ελεύθερη απόδοση κειμένου και διασκευή από τον σκηνοθέτη Γιάννη Κακλέα, της Κωμωδίας του Αριστοφάνη ”Πλούτος”, που διδάχτηκε το 388 π.Χ. σηματοδοτώντας το πέρασμα από την Αρχαία στη Νεότερη Αττική Κωμωδία, και είναι η τελευταία σωζόμενη Κωμωδία του.

Τι έγραψε ο Αριστοφάνης το 388 π.Χ.

Είναι η εποχή που η Αθηναϊκή οικονομία είχε υποστεί μεγάλο πλήγμα μετά την ήττα του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Ο Χρεμύλος εμφανίζεται, ανήσυχος  για το μέλλον του γιου του και αναρωτιέται. Ποιον δρόμο θα πρέπει να επιλέξει στη ζωή του: τον τίμιο, που θα τον αναγκάσει να ζει στη φτώχεια και στην ανέχεια ή τον δρόμο της ατιμίας και της διαφθοράς, που θα τον βοηθήσει να ζήσει άνετα τη ζωή του; Πάει στο Μαντείο των Δελφών και ο ασαφής χρησμός που του δίνεται λέει πως πρέπει να ακολουθήσει τον πρώτο άνθρωπο που θα συναντήσει στο δρόμο του. Και ο πρώτος άνθρωπος που συναντά, είναι ένας κακοπαθημένος, ντυμένος με κουρέλια και τυφλός.

Η ευφυής γραφή του Αριστοφάνη αποκαλύπτει πως αυτός ο άνθρωπος είναι ο Θεός Πλούτος!  Ο Χρεμύλος μαζί με τον τετραπέρατο δούλο του Καρίωνα, περιθάλπουν τον τυφλό, τιμωρημένο από το Δία, θεό Πλούτο, που τον τύφλωσε  για να αποφεύγει τους δίκαιους, τους σοφούς και τους έντιμους. Ο Θεός Πλούτος λοιπόν ξαναβρίσκει το φως του, μετά την γιατρειά που του προσφέρουν ο Χρεμύλος με τον δούλο του. Εκείνος δίνει τα πλούτη του στους αγαθούς και τους κακούς τους κάνει φτωχούς. Στην κωμωδία αυτή ο ποιητής  διακωμωδεί πρόσωπα, αλλά και καταστάσεις  της εποχής του. Ο εκπληκτικός ”αγώνας λόγων” που έχει συμπεριλάβει στο έργο του ο Αριστοφάνης  μεταξύ του Χρεμύλου και της Θεάς Πενίας αποκαλύπτει το αναπάντητο ερώτημα. Πλούτος και ενάρετη ζωή μπορούν να συνυπάρξουν; Ο πλουτισμός όλων ανεξαιρέτως, είναι προς το συμφέρον τους, ή  μήπως τελικά είναι η καταστροφή τους; Που βρίσκεται αυτό το συμφέρον τους; Στην εργασία και στην αμοιβή της ή σε αυτόν τον άκρατο πλουτισμό που δημιουργεί παθητικότητα και  επιδειξιμανία;  Και το πλέον ηθικό, και  τίμιο, το κοινωνικό συμφέρον μπορεί και πρέπει να επικρατήσει; Και η ίση κατανομή του πλούτου πως μπορεί και αν μπορεί να επιβληθεί ισάξια, ισόποσα και με την σοφία της λογικής.

«στον κόσμο υπάρχουν άνθρωποι που έχουν χρήματα και άνθρωποι που είναι πλούσιοι».

Τι έγραψε και παρουσίασε ο Γιάννης Κακλέας τώρα, το 2024.

Ο ευρηματικός  και ενίοτε ανατρεπτικός σκηνοθέτης έβαλε για τα καλά το χεράκι του στην Αριστοφανική αυτή Κωμωδία.

Κατ’ αρχήν την έφερε στις μέρες μας, ξαναγράφοντας την, (εξ’ ου και η ελεύθερη απόδοση που αναφέρεται). Έφερε, με κύριο κορμό όμως το αρχαϊκό έργο, επί της ορχήστρας, την σύγχρονη μας πραγματικότητα, έφερε στον εκφερόμενο λόγο τον ακαταλαβίστικο τρόπο που μιλούν την κακοπαθημένη Ελληνική γλώσσα οι νέοι μας, με την συμπερίληψη Αγγλικών προτάσεων (και αυτών συντετμημένων, ήτοι ένας γλωσσικός αχταρμάς!) για να ,( κατά την άποψη του), αναδείξει την σύγχρονη αμάθεια και την εξαφάνιση του γλωσσικού Ελληνικού πλούτου, ίσως δε και το μεγάλο μερίδιο ευθύνης που φέρει η Διδασκαλία στα σχολεία μας. Αν και θα ήταν  περισσότερο καταγγελτική ως θεατρική δράση ,αν δεν ήταν τόσο έντονη και διαρκής, σε σημείο να κουράζει καθώς  ακούγονται τα ίδια και τα ίδια, ενώ  ως πλέον περιορισμένη και σε ορισμένα σημεία εμφατική θα λειτουργούσε πλέον επιτυχώς. Εκτός και δεν ήταν αυτός ο σκοπός του, αλλά ένα ακόμη ”αβανταδόρικο” στοιχείο ως προς την διαφορετικότητα της σύγχρονης παράστασης του, σε σχέση με το Αρχαίο κείμενο.

Τι άλλο άλλαξε ο Γιάννης  Κακλέας.

Στην παράσταση που είδαμε, δεν είδαμε τον πιστό δούλο του Χρεμύλου, τον Καρίωνα, αλλά με αυτό το όνομα παρουσίασε τον γιο του (έκανε δυο πρόσωπα σε ένα) και εδώ επίσης δεν υπάρχει ο Χορός των Χωρικών αλλά η παρέα του γιου (πλέον) Καρίωνα, πέντε , έξη κορίτσια και αγόρια που χοροπηδούν, κοροϊδεύουν, βρίζουν και είναι αρκετά παραβατικοί. Μας θύμισε αρκετά και την οπαδική βία των ημερών μας, αλλά και εδώ η υπερβολή και σκηνοθετικά και λόγω οδηγιών στις ερμηνείες, ήταν υπερβολική. Επίσης ένας άλλος χαρακτήρας που ”κόπηκε” ήταν ο φίλος του Χρεμύλου, ο Βλεψίδημος (θεωρήθηκε περιττός, απ’ ότι καταλάβαμε και τα λόγια του ως ρόλος μοιράστηκαν).

Επίσης τι άλλο άλλαξε ο Κακλέας.

Η Θέα Πενία που περιγράφεται και εμφανίζεται στο Αρχαίο κείμενο (και πάντα έτσι σε προηγηθείσες παραστάσεις) ως στρίγκλα, γριά, κακομούτσουνη, στριμμένη και κακιασμένη, εδώ κατ’ αρχήν την ερμήνευσαν τέσσερις γυναίκες ηθοποιοί. Η άποψη και η εξήγηση που έδωσε ο Γιάννης Κακλέας είναι ότι δεν ήθελε να προσωποποιήσει αυτόν τον  χαρακτήρα. Θέλησε να παρουσιάσει τέσσερις προσωπικότητες μη ρεαλιστικές καθώς στον ”αγώνα λόγων” με τον Χρεμύλο οι απόψεις και οι ισχυρισμοί της Πενίας είναι ποικίλοι, αναφέρεται στην ψυχολογία του ατόμου, λέει για την προστασία του περιβάλλοντος, επιμένει στην διατήρηση της εργασίας και στα καλά που προσφέρει, επιμένει στο κακό που θα φέρει ο γενικός και ανεξέλεγκτος  πλουτισμός, άρα (κατά τον Κακλέα, πάντα) είναι μεταφυσικές προσωπικότητες, κάτι σαν πολλαπλά κάτοπτρα, αν και η Πενία είναι Μια. Και εδώ είναι που (και όχι μόνο εμείς)  μπερδευτήκαμε, με την επιλογή των τεσσάρων γυναικών ηθοποιών να ερμηνεύσουν έναν (και τόσο κομβικό) χαρακτήρα, έτσι όπως αποχωρούσε η μια, ερχόταν η άλλη, έλεγε τα λόγια της, πήγαινε στο πλάι για να εμφανιστεί η επόμενη. Θα έπρεπε με κάποιον σκηνοθετικό τρόπο το όλο αυτό θεατρικό  εγχείρημα να ήταν πλέον ξεκάθαρο. Λέω εγώ τώρα.. ( το άκουσα και από έναν θεατή) αν, ας πούμε, εμφανίζονταν και οι τέσσερις ταυτόχρονα, ίσως, λέω, να ήταν πιο καθαρή η ιδέα και το εύρημα και να μην έμοιαζε σαν να ήθελε ο σκηνοθέτης να κάνει κάτι αλλιώτικο για να διαφοροποιήσει την παράσταση του από παλαιότερες παρόμοιες..

Και τι άλλο…

Στο δεύτερο μέρος όπου όλοι έχουν πλουτίσει, έχουν εγκαταλείψει τις δουλειές τους, και με επιδεικτικότατο τρόπο επιδεικνύονται και αντιπαρατίθενται για το ποιος έχει τα περισσότερα…

“Tι να τα κάνεις τα μύρια αν δεν τα δείξεις, να ξέρουν όλοι ότι τα έχεις;”.

… και ποια έχει επώνυμες τσάντες χιλιάδων ευρώ η κάθε μια, πόσα αυτοκίνητα τεράστιας αξίας έχουν πλέον στην κατοχή τους, πόσες χιλιάδες ευρώ στοιχίζει η νύχτα σε τεράστιες βίλες που έχουν νοικιάσει και…

 ”δίνουν 850.000 ευρώ για ψεύτικα δόντια ή για μια Μαζεράτι, φλεξάρουν”…

…Παρουσιάζεται επί της ορχήστρας με τον θεατρικό τρόπο της επιθεώρησης! Και δεν νομίζουμε ότι αυτό ήταν τυχαίο ή προέκυψε. Ήταν φανερό ότι έτσι θέλησε ο Κακλέας να παρουσιάσει αυτό το δεύτερο μέρος για να στηλιτεύσει μέσω της ιλαρότητας της επιθεώρησης, την στάση του ανθρώπου στην επιδειξιομανία, την άκρατη επιθυμία του να ξεφύγει από την καταπιεστική μέχρι χθες ζωή του, να αναδειχθεί ο καθένας πιο πλούσιος από τον διπλανό του επίσης πλούσιο. Ο Κακλέας συνειδητά κατέφυγε σε αυτή την επιθεωρησιακή απόδοση, μόνο που και εδώ η υπερβολή υπερτερούσε του ευρήματος του οποίου και χάθηκε η θεατρική  εκτέλεση και η σκέψη να βρίσκεται και να ξεπερνά (γιατί όχι) τα όρια της υπερβολής, έτσι όπως υπερβατικά και υπερβολικά αντέδρασαν και οι μεροκαματιαρήδες που τώρα είναι πάμπλουτοι.

Από τα εξαιρετικά δραματουργικά σημεία της παράστασης. Η συνύπαρξη της μουσικής σκηνής της Ραπ και Τραπ με τα τεκταινόμενα και τα τραγούδια που αποδίδονται  και μέσω των συνθέσεων του Βάϊου Πράπα, (που βρίσκεται με την κιθάρα του και αυτός επί ορχήστρας)αλλά και με τους στίχους και την ερμηνεία, κατ’ αρχήν του ”Τελευταίου Καλεσμένου” που σχεδόν ανοίγει και την παράσταση, εν συνεχεία κατά την διάρκεια του ”Αγώνα λόγων’ μεταξύ  του Χρεμύλου και Πενίας, η συμμέτοχη των ” Χατζηφραγκέτα ” με το τραγούδι τους ”Εντάξει Κική” και η Nalyssa Green, με το τραγούδι «Χρήμα» του Αττίκ σε διασκευή. Και εν μέσω αυτών να ακούγεται και το τραγούδι των ABBA ”It’s a rich man’s world!. Αξιοπρόσεκτες παρουσίες που ο Γιάννης Κακλέας πολύ καλά σκέφτηκε με αυτού του προκλητικού είδους Μουσικής,  τραγουδιών και ερμηνείας τους, να επισημαίνει με τον πιο έντονο τρόπο την μισαλλοδοξία, την καταστροφική αντίστροφη της ζωής των ανθρώπων.

Εμφατικά και τα κοστούμια των ηθοποιών  στο τελευταίο μέρος όπου όλοι και όλες είναι ντυμένοι με χρυσοποίκιλτα ρούχα που τονίσουν ακόμη περισσότερο την ανατροπή τους, όπου πλέον τα κουρέλια που φορούσαν για ρούχα, (Κοστούμια  Ηλένια Δουλαρίδη) έχουν πεταχτεί στου κάλαθους των σκουπιδιών που μαζί με βαρέλια με πυρηνικά απόβλητα (σαφής η αναφορά) είναι γεμάτη από αυτά η ορχήστρα μπροστά από έναν παρωχημένο και εγκαταλειμμένο βιομηχανικό χώρο, με την ονομασία του στο υπέρθυρο να έχουν μείνει μόνο τρία κεφαλαία γράμματα το Α, το Η και το Α (από την ονομασία της άλλοτε κραταιάς  ΑΘΗΝΑΣ- εξαιρετικής αναφοράς το σκηνικό του Μανόλη Παντελιδάκη) και που στο τελευταίο μέρος μεταμορφώνεται και αυτό με την ανάρτηση γιγαντοαφισών που παραπέμπουν και σε διαφημιστικές αφίσες ταινιών του Μεσοπόλεμου.

Βέβαια η έκπληξη της παράστασης είναι η εμφάνιση της Πανεπιστημιακής Καθηγήτριας Αθηνών και Ιστορικού  Μαρίας Ευθυμίου στην παράβαση που δημιούργησε ο Κακλέας (άλλη μια παρέμβαση του. Στο Αρχαίο κείμενο δεν υπάρχει παράβαση) και που την φέρνει από το κοίλον στην ορχήστρα ο Χρεμύλος, για να μας πει, εν είδη διάλεξης, όπως αυτές τις πολύ ενδιαφέρουσες που κάνει, πως, η Ιστορία έχει αναφερθεί και στο θέμα του πλούτου και τον χρηστό τρόπο εκμετάλλευσης του, όπως είναι και ήταν οι χορηγίες που προσέφεραν  οι πλούσιοι Αθηναίοι, σε κοινωφελή έργα και έργα Πολιτισμού. Συμπαθέστατη και σαφέστατη η κ. Ευθυμίου, την χρησιμότητα της παρέμβαση της στην παράσταση, δεν καταλάβαμε.

Οι δε ερμηνείες!  Είμαι σίγουρος ότι υπερέβησαν και τις όποιες προσδοκίες του Κακλέα. Αν και ο ίδιος ξέρει να διαχειρίζεται τους ηθοποιούς του, να τους κατευθύνει  και με την ελευθερία της υποκριτικής τους έκφρασης  που τους επιτρέπει, το ερμηνευτικό αποτέλεσμα ήταν άκρως ικανοποιητικό και πέραν αυτού αποδείχτηκε για μια φορά ακόμη ότι το Βορείου Ελλάδος έχει και καλούς και σωστά εκπαιδευμένους ηθοποιούς. Εξ αλλού και ο ίδιος ο Κακλέας σε σημείωμα του στο πρόγραμμα της παράστασης επισημαίνει  ”… η συνδημιουργία με έναν εξαιρετικό θίασο ηθοποιών από το δυναμικό του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος που έχουν ενέργεια, απόλυτη διαθεσιμότητα και προσφορά, ήταν δώρο για εμένα”. Έτσι λοιπόν, ο πολυπληθής θίασος του ”Πλούτου” σε μετάφραση, ελεύθερη απόδοση και σκηνοθεσία του, ήταν και συντονισμένος, και ενεργητικός, είχε απόλυτα κατανοήσει τα ζητούμενα του Κακλέα, όπως και τις καθοριστικές του παρεμβάσεις που ούτως η άλλως  συνηθίζει να κάνει στα έργα που ανεβάζει.

Βεβαίως η ”αιχμή του ερμηνευτικού δόρατος” ήταν ο βραβευμένος Μάνος Βακούσης που ενδύθηκε στην κυριολεξία τον Χρεμύλο και με την υποκριτική του δεινότητα και πείρα, μας τον παρουσίασε χωρίς ερμηνευτικές υπερβολές, με ένα αξιοπρόσεκτο μέτρο, σεβάστηκε με την υποκριτική του τον Αριστοφάνειο αυτόν χαρακτήρα, αυτόν τον ρομαντικό ουτοπιστή και… εντελώς προσωπική μου γνώμη, ήταν ο καλύτερος Χρεμύλος που έχω δει μέσα από τις τόσες φόρες που έχει ανέβει ο Πλούτος.

Μαζί του οι..

Αλέξανδρος Ζουριδάκης (εξαιρετικός και σωστά τοποθετημένος ως Πλούτος),

Αλεξάνδρα Παλαιολόγου (Ελπινίκη), Μαίρη Ανδρέου (Αερόπη), Δημήτρης Διακοσάββας (Κλεώνυμος), Φαίη Κοκκινοπούλου (Αρχιδάμια), Ελένη Μισχοπούλου (Λυσιμάχη), Δημήτρης Μορφακίδης (Ελπίνωρ), Γιάννης Σύριος (Καρίων), Φωτεινή Τιμοθέου (Λευκοθέα), Γιάννης Τσεμπερλίδης (Αρτεμίδωρος), Θάνος Φερετζέλης (Φιλοποίμην) και Γιάννης Χαρίσης (Θρασύμαχος/ Αρχιερέας). Επίσης. Άννα Ευθυμίου (Πενία 3), Χρυσή Μπαχτσεβάνη (Πενία 2), Κλειώ Δανάη Οθωναίου (Πενία 4), Πολυξένη Σπυροπούλου (Πενία 1) και… Φαμπρίτσιο Μούτσο, Χριστίνα Μπακαστάθη, Γιάννης Τομάζος, Αναστασία Κελέση (Παρέα του Καρίωνα). Και οι χορευτές/χορεύτριες (χορογραφίες  Στεφανία Σωτηροπούλου): Αναστασία Κελέση, Στεφανία Σωτηροπούλου, Μάριος Χατζηαντώνης, Νικόλας Χατζηβασιλειάδης.

Είναι μια παράσταση του Αριστοφανικού ”Πλούτου” και η αφορμή για να γραφτεί ένα άλλης υποδομής  έργο, όπου συμπεριελήφθητε μεν ο κορμός του Αρχαίου κειμένου με μια απόδοση που κινείται (εύστοχα πρέπει να πω) ανάμεσα σε σκετς επιθεώρησης, κλοουνίστικα στιγμιότυπα (εμφανής ενίοτε και ο επηρεασμός από την Commedia del Arte), αποδεκτή μέχρι ενός σημείου.  Η μεταφορά του Αρχαίου πρωτότυπου στην σημερινή πραγματικότητα, η θέση και η στάση της κοινωνίας  απέναντι στην Πενία και την διαχείριση του Πλούτου, αν και δεν ευτύχησε, λόγω υπερβολής της απόδοσης των όσων θέλησε, καλή τη πίστει να μεταδώσει ο Γιάννης Κακλέας και κάπου χάθηκε. Και δεν έγινε απόλυτα κατανοητό το θεατρικό του εγχείρημα, που χωρίς αμφιβολία έχει μεν ενδιαφέρον, το χαρήκαμε, περάσαμε δυο απολαυστικές ώρες, ξεδώσαμε.. δεν παύει όμως να είναι μια ακόμη προσπάθεια μετάταξης και μεταστροφής μιας Αρχαίας Κωμωδίας, που αν και όχι η καλύτερη του Αριστοφάνη, δεν παύει να παραμένει καυστική,  και καταγγελτική και να αποπνέει  διαχρονικότητα. Μόνο που αυτή η διαχρονικότητα, τουλάχιστον θεατρικά, ορθότερο θα ήταν να μην είχε ενταχθεί στην πρακτική της εκμαιεύσεως του γέλιου, στην σχηματοποιημένη ελαφρότητα και στην εμμονή μιας διαφορετικής από τις άλλες,  σημερινή παράσταση. Ελλοχεύει, βλέπετε, πάντα η παγίδα της  υπεραπλούστευσης και της υποβάθμισης των εννοιών που η ιλαρότητα και η φαιδρότητα προσφέρονται  απλόχερα μέσω του κειμένου του  Αρχαίου ποιητή, και  να γίνει μια σημερινή παράσταση απλώς ευφρόσυνη αλλά  και επιφανειακή ως προς τις συνισταμένες που επιθύμησαν να παρουσιάσουν οι συντελεστές – δημιουργοί της,   με ένα επαναγραφόμενο κείμενο που οι βάσεις του εδράζονται μεν σε εκείνο το Αρχαίο,  αλλοιώνουν όμως την, μέσω των αιώνων ύπαρξη του και ως λογοτεχνικό είδος, και με αφορμή αυτό, να δημιουργείται κάποιο καινούριο θεατρικό έργο που απλώς προσομοιάζει με εκείνο της Αρχαιότητας.

Σταθμοί περιοδείας

• Παρασκευή 26 & Σάββατο 27  Ιουλίου– Κύπρος, Αρχαίο Θέατρο Κουρίου
• Σάββατο 3 Αυγούστου- Φίλιπποι, Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων
• Τετάρτη 7 Αυγούστου – Δωδώνη,Αρχαίο Θέατρο Δωδώνης
• Σάββατο 10 Αυγούστου- Δίον, Αρχαίο Θέατρο Δίου
• Πέμπτη 29 Αυγούστου-  Κιλκίς, Θέατρο Λόφου Αγ. Γεωργίου Δήμου Κιλκίς
• Κυριακή 1^ηΣεπτεμβρίου, Θεσσαλονίκη, Θέατρο Δάσους
• Κυριακή 8 Σεπτεμβρίου, Ελευσίνα, Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας
• Πέμπτη 12 Σεπτέμβριου, Κατράκειο Θέατρο Νίκαιας
• Σάββατο 14 Σεπτεμβρίου,Κηποθέατρο Παπάγου