«Αγαμέμνων» του Αισχύλου και το μηχανικό θέατρο του Ούλριχ Ράσε στην Επίδαυρο

Του Γιάννη Γαβρίλη

Για την παράσταση που είναι υπεράνω της όποιας κριτικής.

«…γιατ’ όλους κείνους

πόστειλαν στον

πόλεμο

καλά γνωρίζουν,

μ’ αντίς για τους

ανθρώπους των

μονάχα υδρίες νεκρικές

Με λίγη στάχτη

γεμιστές

στα σπίτια τους

γυρίζουν.

(στίχοι 420-435 απόσπασμα. Αισχύλου « Αγαμέμνων»

μετάφραση Ι. Ν. Γρυπάρης)

Ο Ούλριχ Ράσε θεωρείται από τους πλέον σημαντικούς και ιδιοφυείς, Γερμανούς σκηνοθέτες. Χαρακτηριστική επίσης θεωρείται η ασυνήθιστη σκηνική και σκηνογραφική του πρόταση.

Την Παρασκευή 22 Ιουλίου ( παραστάθηκε και το Σάββατο 23/7) παρακολουθήσαμε την δική του θεατρική εκδοχή της Τραγωδίας του Αισχύλου «Αγαμέμνων» (το πρώτο έργο της «Ορέστειας»,1.673 στίχοι, ακολουθούν τα άλλα δυο, οι «Ευμενίδες» και οι «Χοηφόροι» 458 π.Χ.) σε παγκόσμια πρεμιέρα και συν-παραγωγή του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου με το Residenztheater του Μονάχου.

Στην συνέντευξη τύπου που έδωσε στους πολιτιστικούς συντάκτες στις 20 Ιουνίου στο Ινστιτούτο Γκαίτε, αναφέρθηκε στην, πριν από ένα χρόνο, επίσκεψη του στον χώρο του Αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου με σκοπό να παρατηρήσει τον κοίλον του και την ορχήστρα, την φύση που περιβάλλει το Θέατρο, ώστε να συνδεθεί η σκηνοθεσία του με τον «ιδανικό αυτόν χώρο». Κύριο μέλημα του η προσαρμογή στο Αργολικό Θέατρο της δικής του ιδιότυπης σκηνοθεσίας με τα μηχανικά σκηνικά και την έντονη μουσική σε άμεση σχέση με τον λόγο και την κίνηση των ηθοποιών του.

Συνεπέστατος, πρέπει να ομολογήσω, στις απόψεις του περί θεάτρου και της προσωπικής του θέσης σε σχέση με το δικής του σκηνογραφικής έμπνευσης « μηχανικό θέατρο».

Ήταν μια παράσταση Αρχαίας Τραγωδίας, που μας προ-κάλεσε, μας προσέφερε την απολυτότητα της κατανόησης του κειμένου, πόσο μάλλον της απελευθερωμένης από το κείμενο δράσης ( όπως το τοποθετεί και πάνω σε αυτό δουλεύει πάντα ο Ράσε) σε σχέση πάντα με την αντί-δραση, που με ένταση περιέχονται σε αυτά τα ποιητικά θεατρικά έργα. Και αυτό, μόνο με εις βάθος μελέτη, μπορεί να επιτευχθεί.

Η παράσταση που παρακολουθήσαμε, υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσε να μας προκαλέσει αρνητικά σχόλια. Επανειλημμένως έχω αναφερθεί στην μη επικάλυψη της ορχήστρας, πόσο μάλλον της θυμέλης που δεσπόζει στο κέντρο της και στην αρχαιότητα ήταν βωμός όπου στεκόταν και ο κορυφαίος του χορού.

Θα με ενοχλούσε για μια φορά ακόμη και σε αυτή την παράσταση, η επιμονή που κοντεύει να γίνει θέσφατο, κάποιων, επαναλαμβάνω «κάποιων», δημιουργών (;) παραστάσεων Αρχαίου Δράματος, στην ανέμπνευστη προσπάθεια τους να μεταφέρουν στη δική μας εποχή και πραγματικότητα ( στο όνομα της κατανόησης από το κοινό) τα συμβαίνοντα στην Αρχαϊκή Τραγωδία και με αναίδεια ή αδιαφορία για το Αρχαίο ποιητικό κείμενο, να δημιουργούν(;) ένα θεατρικό περιβάλλον, μια σκηνική συνθήκη, με σύγχρονα κοστούμια ( και όταν λέω «σύγχρονα κοστούμια» το εννοώ)ή χωρίς την χρήση ενός, έστω, υποτυπώδους σκηνικού ή με μουσικές συνθέσεις που κάθε άλλο παρά συνθέσεις είναι και είναι κάποιοι ακατανόητοι ηλεκτρονικοί ήχοι.

Μήπως ο όρος « μινιμαλισμός» (ο όρος του ελάχιστου) έχει παρεξηγηθεί ή οι εφαρμόζοντες τον μινιμαλισμό στο θέατρο δεν γνωρίζουν ούτε τι είναι, ούτε που, πότε, γιατί και που εφαρμόστηκε; Νομίζω πως κάτι τέτοιο συμβαίνει.

Έγραψα « θα.. μπορούσε να μας προκαλέσει αρνητικά σχόλια» ή « θα με ενοχλούσε..». Ίσως να αναρωτηθείτε γιατί δεν με κατέλαβαν αυτά στον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου, του Ούλριχ Ράσε, στην παγκόσμια πρεμιέρα στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου.

*Γιατί… η τεράστια κυκλική εξέδρα, που κάλυπτε όλη την ορχήστρα και περιστρεφόταν καθ’ όλη την δίωρη διάρκεια της παράστασης, από τα αριστερά προς τα δεξιά, ήταν μια υποβοηθητική συνέργεια, μια συνδυασμένη δράση ( που χωρίς αυτήν δεν θα ήταν τίποτα τόσο ρεαλιστικό) για την ρυθμικότητα της εκφοράς του λόγου, μέσω της αέναης κίνησης των σωμάτων των ηθοποιών, των βημάτων τους και της κάθε συλλαβής που αρθρωνόταν με χρονομετρική ακρίβεια. Να αναφέρω εδώ ότι με έναν μαγικό τρόπο η μετάφραση του Αισχυλείου κειμένου στα δύσκολα για εμάς Γερμανικά, ακούστηκε στα αυτιά μας, τόσο μελωδική, τόσο εύηχη, τόσο λυρική, τόσο ορθά αρθρωμένη, μέχρι σημείου που ακουγόταν και το τελευταίο γράμμα, η τελευταία λέξη, πόσο μάλλον και ολόκληρές οι συλλαβές. (Ιδιαίτερη μνεία στον Γιάννη Καλιφατίδη που έκανε με γνώση και πιστότητα την μετάφραση του Γερμανικού κειμένου, στα Ελληνικά στους υπέρτιτλους).

*Γιατί… η ενασχόληση και η μελέτη, του Ούλριχ Ράσε με το έργο των Αρχαίων μας ποιητών,( που απόρια είναι οι ξεχωριστές και πρωτότυπες παραστάσεις του Αρχαίας Τραγωδίας), μεταφέρει στο κοινό και προκαλεί το ενδιαφέρον, την; άμεση σχέση που έχει η σκηνοθεσία του, με τον Χορό. Έχει αποσαφηνίσει πως « Μια σημαντική λειτουργία του Χορού, είναι να εκφραστεί, μέσω αυτού, όλο το νόημα του κειμένου και να διαχωρίζεται από το μεμονωμένο άτομο, την ψυχολογία του και την συγκεκριμένη κατάσταση. Με αυτόν τον τρόπο έρχεται και η γλώσσα στο προσκήνιο».

Το έγραψα και πριν. Όντως είναι συνεπής ο Ράσε σε αυτό που κάνει και όπως το κάνει. Και εδώ, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου, δεν παρεξέκλινε στο παραμικρό, έστω κι’ αν αντιμετώπισε, υποθέτω, κάποιες πρακτικές δυσκολίες. Το αποτέλεσμα που εμείς εισπράξαμε ήταν και ειλικρινές και ξεκάθαρο εκ μέρους του και εκ μέρους του θιάσου του. Αυτή η ευτυχής και τόσο επιτυχής, όσο και άκρως αντιληπτή σωματοποίηση της γλώσσας μέσα από την κίνηση, που, όπως εξηγεί και ο ίδιος δεν είναι ούτε τρέξιμο, ούτε περπάτημα, αλλά είναι μια χορογραφημένη κίνηση πάνω στην περιστρεφόμενη εξέδρα και που δεν μπορεί και δεν πρέπει να διαχωριστεί από το Αρχαίο κείμενο και τον τρόπο που θα απευθυνθεί, μας επιβλήθηκε.

*Γιατί… μια άλλη σκηνοθετική άποψη του Ράσε είναι οι ερμηνευτές του, επι τω προκειμένω ο Χορός, να λειτουργεί συνολικά και συλλογικά. Να είναι ( κατά τον Ράσε έτσι ήταν και την εποχή που πρωτοδιδάχτηκαν οι Αρχαίες Τραγωδίες) ένας ενιαίος χαρακτήρας έστω και αν αναπαριστά πλήθος. Εξ ου και οι κεντρικοί ήρωες δεν ήταν ξεχωριστοί ηθοποιοί, αναδύονταν από το σύνολο του Χορού. Κάποια στιγμή αποσπώνται από αυτόν, εκφέρουν τα λεγόμενα των κυρίαρχων ηρώων ( Αγαμέμνονας, ( Thomas Lettow), Κλυταιμνήστρα,( Pia Handler), Αγγελιοφόρος,( τρεις ηθοποιοί, Niklas Mitteregger, Max Rothbart, Noah Saavedra), Μενέλαος, (Moritz Treuenfels), Αίγισθος ( Lukas Ruppel), και τρεις γυναίκες που εκ παραλλήλου ερμήνευαν την Κασσάνδρα Liliane Amuat, Anna Barbavelidze, Myriam Schroder).. και επιστρέφουν στον συλλογικό Χορό. «Μεμονωμένος ήρωάς επί σκηνής, δεν υπάρχει». Μόνο ο αέναης κίνησης Χορός. Εύκολα αντιληπτό από το κοινό πως ο χρόνος περνάει ( θα μπορούσε η περιστρεφόμενη εξέδρα να είναι και ένα ρολόι) τα χρόνια παρέρχονται, οι αιώνες εναλλάσσονται, όμως η Άτις και η Ύβρις θα καταδιώκουν το ανθρώπινο γένος, για τα ανόσια έργα του, οι θεοί ή ο Θεός θα τιμωρούν ή θα επαινούν τους ανθρώπους που δημιούργησαν και οι πόλεμοι θα έχουν καθορίσει την πορεία των ανθρώπων ανά τους αιώνες.

*Γιατί… ο Ούλριχ Ράσε θεώρησε, (ως ουσία της Αισχύλειας Τραγωδίας και αυτήν επισημαίνει και αναπαριστά στην παράσταση του), ότι «το έργο μιλάει για τον πόλεμο και τις τραγικές επιπτώσεις του… και σε περιόδους συρράξεων όπως η σημερινή, με την εισβολή στην Ουκρανία, μπορείς εύκολα να διαβάσεις και να ακούσεις φράσεις που φέρουν το υπόστρωμα αυτής της σύγκρουσης». Το ενδιαφέρον στη σκηνοθετική σχετική τοποθέτηση του Ράσε είναι ότι στην όλη εξέλιξη της παράστασης τίποτα δεν επικαιροποιήται. Ούτε στιγμή δεν αναφέρεται στο σήμερα ( κάτι που οι άνθρωποι του τωρινού θεάτρου στο όνομα του εκσυγχρονισμού (;) των Αρχαίων έργων, τα διασκευάζουν, προσθέτουν ή αφαιρούν ή μοντερνοποιούν αντιαισθητικά). Απλός και με συναίσθηση, ο Ράσε, δίνει έμφαση με την υπόκριση, την κίνηση, την ένταση της μουσικής και τους φωτισμούς και έτσι αναδεικνύει τους στίχους του Αισχύλου που μιλούν για τις συνέπειες που επιφέρουν οι πόλεμοι, ανά τους αιώνες, σε ηττημένους αλλά και νικητές και σε όσους έμειναν πίσω και ή ανησυχούν ή πορεύονται με την ελπίδα ότι δεν θα αντικρίσουν ως στάχτες σε νεκρικές υδρίες τους δικούς τους πολεμιστές.

*Γιατί… στην παράσταση αναδεικνύεται ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που αναφέρεται, εμμέσως πλην σαφώς στον « Αγαμέμνονα» του Αισχύλου. Η σχέση του ανθρώπου με την Φύση, όπως και με τους θεούς, που αναφέρονται συχνά στο Αισχύλειο κείμενο. Και αυτό εμφατικά επίσης, προσφέρθηκε στους θεατές από τον ιδιαίτερο τρόπο υπόκρισης και εκφοράς του λόγου, που δίδαξε ο Ράσε στους ερμηνευτές του.

*Γιατί… εισπράξαμε ξεκάθαρα, τον υπαινιγμό του κειμένου, για την θέση της γυναίκας ( ίσως μια λοξή ματιά του 458 π. Χ. προς τον σημερινό ονομαζόμενο φεμινισμό;) καθώς η παράσταση εμφανίσει μια Κλυταιμνήστρα όχι μόνο ως εκδικητική και δολοφόνο του Αγαμέμνονα για την θυσία της κόρης Ιφιγένειας, (αλλά και για την προκλητική πράξη του, να φέρει μαζί του ως παλλακίδα την Κασσάνδρα) προκειμένου να ευνοηθούν οι θεοί και να επιτρέψουν τον απόπλου των ελληνικών πλοίων από την Αυλίδα για την Τροία, αλλά και παρουσιάζει ( όχι αυθαίρετα αλλά και πάλι σε όσα αναφέρονται στο Αρχαίο κείμενο) μια δυναμική προσωπικότητα, αυτή της Κλυταιμνήστρας, που δέκα χρόνια, όσο διήρκεσε δηλαδή η πολιορκία της Τροίας, να έχει αναλάβει την διακυβέρνηση της χώρας και να έχει όλα αυτά τα χρόνια να αντιπαρατεθεί με τους άντρες για να αναγνωριστεί η εξουσία της. Και ασφαλώς αναδεικνύεται και σε αυτή την παράσταση του «Αγαμέμνονα» η σχέση της με τον Αίγισθο που από κοινού κατέστρωσαν την δολοφονία του Αγαμέμνονα, ο καθένας για προσωπικούς του λόγους.

Και η κορυφαία σκηνή;

Η γυμνή εμφάνιση της Κλυταιμνήστρας, καθώς σέρνει και περιστρέφει τα πτώματα του Αγαμέμνονα και της Κασσάνδρας, αλλοπαρμένη και γεμάτη τρελή χαρά, που παραπέμπει στην έλλειψη εν συναίσθησης της θύτριας, στην απουσία κάθε όποιας αναστολής, στην γυμνή από κάθε συναίσθημα δολοφονική πράξη, στην γυμνότητα του μίσους και της, εν πλήρει συνειδήσει και εκ προθέσεως αφαίρεσης των ζωών.

*Γιατί… συνομιλούσα η μουσική παίζει κυρίαρχο ρόλο και κατευθύνει την κίνηση των σωμάτων-ηθοποιών και εναρμονίζεται απόλυτα με την εκφορά του λόγου. Ως στοιχείο αναπόσπαστο και όχι συμπληρωματικό οι πρωτότυπες συνθέσεις του στενού συνεργάτη του Ράσε, Niko van Wersch, ερμηνευμένες από μεταλλόφωνα και τύμπανα από πέντε μουσικούς ( και την ορθή χρήση της υψηλής τεχνολογίας), δημιουργούν μια επιβλητική ατμόσφαιρά που διαχέεται, άλλοτε σαν αντήχηση, άλλοτε πάλι σαν αναπόσπαστο μέρος της ομιλίας.

Προσπάθησα όσο πιο, γλαφυρά θέλω να ελπίζω, να σας μεταφέρω τις εντυπώσεις μου από αυτήν την επιβλητική, μυσταγωγική, παράσταση του Αισχύλειου «Αγαμέμνονα», του Ούλριχ Ράσε στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και όχι να την κριτικάρω. Μιας και δεν επιδέχεται και είναι υπεράνω όποιας κριτικής.